مصلح‌الدین مصطفی بن شمس‌الدین احمد اختریاَخْتَری، مصلح‌الدین مصطفی بن شمس‌الدین‌احمد (د ح۹۶۸ق/ ۱۵۶۱م)، فقیه و لغت‌شناس ترک بود. ۱ - تولدوی در قره حصارِ افیون‌زاده شد و به‌همین جهت او را قره‌حصاری نیز می‌نامند. [۱]
اختری، مصطفی، اختری کبیر، ج۱، ص۲، استانبول، ۱۳۱۱ق.
[۲]
بغدادی، هدیةالعارفین، ج۲، ص۴۳۴.
از تاریخ تولد، حوادث زندگانی و استادان وی مطلبی در منابع نیامده است.۲ - مهاجرتاو از زادگاه خود به کوتاهیه کوچ کرده، و تا پایان عمر در همان‌جا به مدرّسی مشغول بوده است. [۳]
ثریا، محمد، سجل‌عثمانی، (تذکره مشاهیر عثمانیه)، ج۴، ص۳۷۳، استانبول، ۱۳۱۶ق.
۳ - مهارتاختری از علمای عهد سلطان سلیمان قانونی (حک ۹۲۶- ۹۷۴ق/ ۱۵۲۰-۱۵۶۶م) است [۴]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۳۱.
[۵]
سامی، شمس الدین، قاموس الاعلام، ج۲، ص۸۰۳، استانبول، ۱۳۰۶ق.
و در ادبیات عرب، علم لغت و علوم دینی تبحر داشته. [۶]
عطایی، عطاءالله، حدائق الحقائق فی تکملة الشقائق، ج۱، ص۲۰، استانبول، ۱۹۸۹م.
۴ - وفاتتاریخ درگذشت او را به اختلاف ۹۶۱ق، [۷]
ثریا، محمد، سجل‌عثمانی، (تذکره مشاهیر عثمانیه)، ج۴، ص۳۷۳، استانبول، ۱۳۱۶ق.
۹۶۸ق [۸]
عطایی، عطاءالله، حدائق الحقائق فی تکملة الشقائق، ج۱، ص۲۰، استانبول، ۱۹۸۹م.
[۹]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۵۷۴.
و ۹۸۶ق [۱۰]
بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلف‌لری، ج۱، ص۲۲۵، استانبول، ۱۳۳۳ق.
آورده‌اند.۵ - آثار چاپیاختری کبیر، مهم‌ترین اثر وی، فرهنگی عربی - ترکی است که به گفته خود او بر پایه فرهنگ‌های مهم عربی چون صحاح جوهری، الدستور، التکمله، المجمل، المغرب و المتقدمه (ظاهراً مقدمة الادب زمخشری) و جز این‌ها تألیف شده است و در آن واژه‌های دشوار و لغاتی که کاربرد بیشتری دارند، فراهم آمده، و بر حسب حروف کلمات - نه ریشه آن‌ها - و به ترتیب حروف تهجی (در ۲۸ باب و هر باب در ۲۸ فصل) تدوین شده است. [۱۱]
اختری، مصطفی، اختری کبیر، ج۱، ص۲-۳، استانبول، ۱۳۱۱ق.
اختری اثر خود را در سه حجم مختلف کبیر، متوسط (اوسط) و صغیر تنظیم و تألیف کرده است. [۱۲]
عطایی، عطاءالله، حدائق الحقائق فی تکملة الشقائق، ج۱، ص۲۰، استانبول، ۱۹۸۹م.
اختری کبیر که حاوی ۴۰ هزار کلمه است، به نوشته مؤلف در ۹۵۲ق در کوتاهیه پایان یافته [۱۳]
اختری، مصطفی، اختری کبیر، ج۱، ص۱۲۰۳، استانبول، ۱۳۱۱ق.
و نخستین بار در ۱۲۴۲ق/ ۱۸۲۶م در استانبول به چاپ رسیده است. پس از آن نیز بارها در ترکیه، مصر، ایران، هند و کریمه در قطعه‌ای مختلف و در یک یا دو مجلد چاپ شده است. این فرهنگ به سبب در برداشتن گویش‌های محلی نواحی قره‌حصار افیون و کوتاهیه و نیز از نظر زبان‌شناسی دارای اهمیت است.۶ - آثار خطی۱. تاریخ اختری، به زبان عربی، در شرح حال پیامبران از آدم تا خاتم و خلفای راشدین و نیز برخی از بزرگان اسلام [۱۴]
بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلف‌لری، ج۱، ص۲۲۵، استانبول، ۱۳۳۳ق.
[۱۵]
بغدادی، هدیةالعارفین، ج۲، ص۴۳۴- ۴۳۵.
که یک نسخه از آن در کتابخانه فاتح استانبول و نسخه‌ای دیگر در پاریس موجود است.۲. جامع المسائل، درباره برخی از مسائل فقهی که به ام‌الفتاوی نیز معروف است. [۱۶]
بغدادی، هدیةالعارفین، ج۲، ص۴۳۴- ۴۳۵.
[۱۷]
زرکلی، اعلام، ج۷، ص۲۲۸.
نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های سلیمانیه، و قلیچ علی پاشا موجود است.۳. شرح الرسالة الکفوی فی الادب، از این اثر فقط یک نسخه در کتابخانه سلیمانیه استانبول وجود دارد. ۷ - آثار یافت نشده۱. جامع اللسان، اثری است در باب مسائل فقهی. [۱۸]
بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلف‌لری، ج۱، ص۲۲۵، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۲. حامل‌المحاضرات. [۱۹]
بغدادی، هدیةالعارفین، ج۲، ص۴۳۴- ۴۳۵.
۸ - فهرست منابع(۱) اختری، مصطفی، اختری کبیر، استانبول، ۱۳۱۱ق. (۲) بغدادی، هدیةالعارفین. (۳) بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلف‌لری، استانبول، ۱۳۳۳ق. (۴) ثریا، محمد، سجل‌عثمانی، (تذکره مشاهیر عثمانیه)، استانبول، ۱۳۱۶ق. (۵) حاجی خلیفه، کشف الظنون. (۶) دفتر فاتح کتابخانه‌سی، استانبول، ۱۱۵۵ق. (۷) زرکلی، اعلام. (۸) سامی، شمس الدین، قاموس الاعلام، استانبول، ۱۳۰۶ق. (۹) عطایی، عطاءالله، حدائق الحقائق فی تکملة الشقائق، استانبول، ۱۹۸۹م؛ ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اختری»، ج۷، ص۲۱. |